HIZKUNTZA SEXISTA

Hizkuntza sexistaren inguruan hitz egiten hasteko, lehenik eta behin beharrezkoa ikusten dugu hizkuntzaren garrantziaz hitz egitea. Dena den, hizkuntza pertsonen arteko komunikazio tresna bat izateaz gain, jendarteratze prozesuan eragin zuzena dauka. Alde batetik, hizkuntza bat ikastea sozializazio prozesuaren parte da, baina bestetik prozesu hau gauzatzeko tresna ere bada. Honek esan nahi du hizkuntza batek pentsatzeko era bat adierazten duela, hau da, mundua ikusteko modu bat da. Hizkuntzak jendartearen araberakoak izango dira. Jendarte bakoitzak bere balio, arau, jarrera eredu… batzuk ditu, horregatik hizkuntza bakoitza ematen den jendartearen araberakoa izango da. Baina hizkuntza batek ezaugarri zehatz batzuk izateaz gain, balio, jarrera eredu eta arau hauek birproduzitzen ditu. Beraz esan dezakegu hizkuntzek eragin zuzena daukatela pertsonen integrazio sozialean eta horregatik, hizkuntzak sozialki ebaluatu daitezke. Pertsonen integrazioan daukaten eraginaren arabera esan daiteke hizkuntza batzuk beste batzuk baino "onargarriagoak" direla.

Adibidez, ideiak eta pentsamenduak transmititzeko hitzak erabiltzen ditugu, baina hauen esanahiak ez dira errealitateko objektuak zuzenean baizik eta gizakiok errealitateari buruz sortu ditugun kategorizazio abstraktuak.

Aurretik esandakoaren arabera, ikusi dezakegu gure hizkuntza eta jendartearen artean lotura zuzena dagoela. Gure jendartea patriarkala da, hau da, sexuan oinarrituz bi genero banatzen dira (emakumeak eta gizonak) eta bi hauen artean botere-harreman bat ematen da. Sozietate mota honetan gizona da erdigunea emakumea baztertuta utziz eta estatus maila baxuagoa daukate gizonezkoek baino. Honen arabera esan dezakegu emakumeen bazterketa ematen dela eta beraz, eskubide urraketa.
Egoera   hau, erabiltzen dugun hizkuntzan islatuta agertzen da, baina ez hori bakarrik, ideia hauek birproduzitzen ditugu hizkuntza sexistaren erabilerarekin.

Hizkuntza sexistaren inguruan hitz egitean ez gara bakarrik hizkuntzetara mugatu behar. Aurreiritzi asko dauzkagu emakumeek erabiltzen duten hizkuntzaren inguruan, patriarkatuaren eta androzentrismoaren baloreekin bat datozenak.

Cameronen arabera hauek dira hizkera femeninioari buruz dauzkagun usteak edota aurreiritziak:
- Emakumeek hitz egitean gizonezkoek baino jariotasun gutxiago daukate.
- Emakumeek ahozko komunikazioa dute oinarri eta hizkera informala erabiltzen dute
- Lotura logikorik gabe hitz egiten dute. Dena dela, pentsamendu logiko-matematikoa gizonezkoei atxikitzen zaie.
- Baiezkoak galdera doinuz egiten dituzte. Hau da emakumeen rolaren barne autoestima baxua dagoelako eta beraz besteen onespena behar dute.
- Gizonezkoek baino gutxiago hitz egiten dute, entzun egiten dute. Azken finean emakumeei rol pasibo-hartzailea atxikitzen zaie.
- Konpetentziazkoak baino, kooperaziozko estrategiak erabiltzea, Konpetibitatea balore maskulinoa baita.

Batzuetan dudak sortzen dira gai honen inguruan eta batzuek planteatzen duten galdera zera da: zer da sexista hizkuntza edo erabilera?? Galdera honi erantzun ahal izateko zenbait adituen hitzak erabiliko ditugu:

• "Kultura sexistatik mintzaira sexista dator eta mintzaira sexistak kulturaren sexismoa iraunarazten du" (Agurtzane Juanena) (1). Agurtzanek esan nahi duena da kultura dela hizkuntza sexista bilakatzen duena, baina azkenean hizkuntza dela kultura hori birproduzitzen duena.

• "Hizkuntza errealitatearen sortzailea da eta munduak sortua aldi berean" (Uri Ruiz Bikandi)(2).

• "Euskara kultura sexista batean murgildutako hizkuntza ez-sexista da" (Linda White)(3). Beraz, Lindak defendatzen du hizkuntza berez ez dela sexista, baizik eta kulturak bilakatzen duela sexista, hau da erabilera.

• "Hizkuntzek ez dute beren egituragatik diskriminatzen. Hizkuntzak kultura jakin baten isla dira" (Begoña Muruaga)(4)

• "Ezin dugu hitz egin... hizkuntza sexistari buruz, baizik eta hizkuntzaren erabilera sexistari buruz... hizkuntzak... aukera ugari ematen baitu errealitate jakin bat deskribatzeko" (Emakunderen proposamenetan).

(1)Euskal idazlea.(2) Bilboko Magisteritza Eskolako irakaslea da gaur egun.Berrikuntza pedagogikoaren mugimenduetan hartu du parte.(3)Idazle amerikarra.(4)Maeztuko Forum Feminista Mariako kidea.(5)Eusko Jaurlaritzako Emakumearen Erakunde Autonomikoa.

Hizkuntzetan zentratuz,sexismoa guk erabiltzen dugun bi hizkuntzatan antzeman daiteke, bai gazteleran eta bai euskaran.

Gaztelerari dagokionez, oso nabaria da emakumearen bazterketa hizkuntzan, dena dela, gaztelanian plurala gehienetan maskulinoan erabiltzen da, modu honetan emakumeen figura alde batera utziz eta hauen bazterketa areagotuz. Hizkuntza idatzian gero eta gehiago erabiltzen dira bi generoak edota hitz neutroak erabiltzeko saiakera egiten da. Hala ere, ez da beti betetzen eta gaur egun ikastetxetan erabiltzen diren testu askotan bakarrik genero maskulinoa agertzen da. Gainera hizkuntza idatzian egitea errazagoa da , baina ahozkoari dagokionez, bat-batean egiten dugunez barneraketa sakonago bat behar da hizkuntzaren erabilera ez sexista egiteko.

Honetaz gain, lexikoari dagokionez, maskulinoan dauden hitz askok femeninora pasatzean konnotazio negatiboak jasotzen dute. Adibidez, perro, zorro, golfo, lobo, ligero…hitzak femeninora pasatzean zentzu guztiz negatiboa hartzen du. Honela zeharka lortzen da femeninoarekin gauza negatiboak atxikitzea eta emakumearen figura gutxiestea eta humilatzea , beraz patriarkatuak bermatzen dituen botere-harremanak birproduzitzen dira.

Bestalde, genero femeninoa desagertarazteko, pertsona guztiei erreferentzia egiten dieten esaldietan bakarrik maskulinoa erabiltzen da, "Los avances del Hombre", "La historia del hombre" edota "Los derechos fundamentales del hombre".
Honekin lortzen da emakumea alde batera uztea eta ikusezin bihurtzea gizona munduaren erdigune bezala kokatuz.

Hala ere, nahiz eta gazteleraren zama sexista handia izan (%80), euskarak ere zama sexista dauka, nahiz eta baxuagoa izan (%5). Euskarak ez dauka genero gramatikalik eta horren ondorioz jendeak pentsatzen du ez dela sexista, baina beste modu batzuetan agertzen da genero bereizketa. Hikaren kasuan aditzean azaltzen da genero ezberdintasuna, emakumeekin hitz egitean -n erabiltzen da eta gizonekin –k. Gramatika alde batera utzita, Linda Whitek aipatzen duen genero kutsadura azalduko dugu, hala ere, hau ez da bakarrik euskararekin gertatzen. Genero kutsadura izenak nahiz eta neutroak izan genero batekin identifikatzean datza. Adibidez, mediku, langile, politikari hitzak entzutean gizonezko figura bat etortzen zaigu burura, baina erizain, garbitzaile, idazkari hitzekin berriz, emakumeak etortzen zaizkigu gogora. Hitzak berez neutroek dira eta ez diote genero zehatz bati erreferentzia egiten, baina asoziazio kultural bat ematen da eta horren ondorioz lanbide zehatz hauek genero bati atxikitzen dizkiogu. Azken finean estatus maila altuagoko lanbideak gizonezkoekin erlazionatzen dira eta besteak emakumeekin.Baina ez da bakarrik lanbideetan pasatzen, hitz generiko neutroak erabiltzean gehienetan gizonezkoak etortzen zaizkigu burura. Adibidez gazteak esatean mutil gazteak etortzen zaizkigu burura, nahiz eta generikoa izan. Hau gertatzen da jendarte androzentriko batean bizi garelako, non emakumeak alde batera geratzen diren.

Hiztegiari dagokionez, itxurazko bikoteak aipatu ditzakegu.Hau da gaztelaniarekin ikusi dugun kasu berdina, nola aldatzen den hitzen esanahia generoaren arabera, alegia. Adibidez, emabakar=monogamo eta gizabakar=norbanako edota gizalege=begirune eta emalege=hilekoa. Ikusi dugunez gaztelaniaren kasuan bezala genero femeninoko hitzak dira konnotazio negatiboak dituztenak.

Honetaz gain, euskaraz giza- erroa erabili izan da generikoak diren hitzetan, hala nola , gizaki…Erro hau gizon hitzatik eratorritakoa da, beraz izaki maskulinoei egiten die erreferentzia. Hala ere honen aurrean jarrera ezberdinak ematen dira. Batzuen ustez giza- erroaren erabilera ez da sexista, hegoaldean neutrotzat hartzen baita. Beste batzuen ustetan, forma hau baztertu beharra dago, maskulino orokortzailea delako eta emakumeen ezkutatzaile. Honen ordez jendarte bezalako terminoak erabiltzea gomendatzen dute. Gainera lehenengoen proposamena bakarrik Euskal Herriko hegoaldean aplikatu daiteke, Iparraldean giza- erroa maskulinoa baita.

Ibon Sarasola euskaltzain eta hiztegigileak honako hau esaten du gizaki hitzaren inguruan:

" Hizkuntzak gaur egun, begien bistako arrazoiengatik, gizonezko nahiz emakumezko edozein izendatzeko, gizon-ez bestelako hitz bat behar du. Froga daiteke, tradizioa gorabehera, gizaki dela betebehar horretarako aukerarik egokiena, eta ‘gizonezko’ esateko baditugula gizaki bezain egokiak". Hizkuntza ez sexista erabiltzeak garrantzi handia dauka emakume eta gizonen arteko eskubide berdintasuna lortzearen bidean. Mugimendu feminista izan zen hizkuntza sexistaren salaketa egin zuen lehena eta handik aurrera saiakerak egin dira parekidetasunean oinarritzen den hizkuntza zabaltzeko. Hala eta guztiz ere, errealitatean jendeak ez dio garrantzi handirik ematen hizkuntza ez sexista erabiltzeari, konturatu gabe ze nolako eragina daukan hizkuntzak emakumeen bazterketa sozialean. Hizkuntza sexista erabiltzea emakumeak diskriminatzeko beste modu bat da eta patriarkatuaren kontrako borrokan hala beharrez landu beharreko esparrua da hizkuntza.

Instituto de la Mujer-ekoek hurrengo arrazoiak ematen dituzte proposamen ez-sexisten alde: "arau linguistiko batzuek emakumeen identifikazioa oztopatzen dute; arau linguistikoak ikuspegi androzentrikotik eginda daude; rol sozialetan gertatu diren aldaketetara egokitu behar da hizkuntza diskriminatzen duten estereotipoak baztertzeko".

Honengatik, erakunde eta gaian adituak diren pertsona desberdinek hizkuntza ez sexista erabiltzeko proposatzen dituzten zenbait gomendio aipatuko ditugu:

Emakunderen hizkera ez-sexista erabiltzeko gomendioak:

• Gizon, gizaseme eta gizonezko forma maskulinoak dira. Forma orokorrerako gizaki eta giza- erabiliko ditugu. "izena+gizon" egituraren ordez, "-ari" atzizkia edo "langile" erabiliko dugu.

• Euskaraz ditugun hitz elkarketak erabiliko ditugu (seme-alabak, neska-mutilak), eta ez erdaratatik etorri zaizkigun kalkoak: aitak, semeak... (maskulino orokortzaile direnak).

• Zuzendari jauna formula saihestuko dugu eta hurrengo hiru aukeren artean aukeratu: zuzendaria edo zuzendari jaun/andrea (zein generotakoa den ez dakigunean), zuzendari jauna edo zuzendari andrea (zein generotakoa den dakigunean).

• Ez dugu "-sa" atzizkia erabiliko. Zubereraz bizirik dagoen arren (laborarisa, jainkosa, alarguntsa, abadesa, alkatesa), hegoaldean "-ren emaztea" esateko erabili baita. Beraz, generoa zehaztu nahi badugu, neska/mutil dantzaria edo gizon/emakume dantzaria esango dugu.

• Hitanoa ez dugu talde misto bati zuzendutako mezuan erabiliko.

• Kontuz beste muturrera pasatzearekin (erdaretikako itzulpenetan hizkera sexista saihesteko perifrasi batzuk beharrik gabe mantentzea).

• Gizartea bi generok osatzen dugu, bien interesak asetu behar dira. Emakumeei buruz hitz egiten ari bagara zehaztu, eta berdin gizonekin. Ez erabili lagun, pertsona, haur... forma orokorrak zehatzei buruz ari bagara.

• Pareko tratamendua eman behar zaie emakume eta gizonei. Saihestu "Etxebarria jauna/zuzendaria eta Mirentxu"; "gizonak hor daude eta neskak orain etorriko dira"; Kontuz adjetiboekin: lirain, eder, polit, panpox, pertxenta, xarmant eta indartsu, sendo, azkar, iaio, trebe... (generoekin identifikatzen dira eta hori zaindu egin behar da).

• Ez dira lotu behar estereotipoak eta gizarte-paperak, lanbideak, sexuak. Zirujaua, abokatua, soldadua, iturgina, arotza, jostuna, ile-apaintzailea, erizaina... andrazkoak zein gizonezkoak izan daitezke.

• Pertsonak izen, abizen, kargu, lanbidez identifikatu behar dira, ez andreaz. Erabili: "(Miren) Azkarate Kultura sailburua (ez (Miren) Azkarate andrea)". Gizonekin abizena soilik aipatzen bada, andreekin gauza bera egin.

• Ahaidetasun-erreferentzia alferrekorik ez egin. Saihestu "alkate jauna eta bere emaztea".

• Ez gutxietsi edo oztopatu emakumeen ekintzak hizketaren bidez, haien irudi soziala gutxiesten baita modu horretan.

Emazteek diote, Eraikizan eta Anuntxi Aranaren(6) proposamenak:

• Jende(ki), pertsona (gizaki, gizonen ordez)

• Jendarte (gizarteren ordez)

• Haurrideak (anaiaken ordez; anai-arrebak)

• Haurridetasuna (anaitasunaren ordez)

Hala eta guztiz ere, hizkuntza aldatzea ez da nahikoa gure pentsamendua aldatzen ez badugu. Hizkuntza ez sexista erabiltzeak pentsamendua aldatu dezake, baina azken finean patriarkatu batean bizi gara eta beraz hiztegia ez ezik, esanahiak ere aldatu behar ditugu. 

hizkuntza sexistaren inguruko informazio gehiago ikusteko:   http://superhezkuntza.blogspot.com.es/